Drama als middel

Dorothy Heathcote, de bedenkster van o.m. Mantle of the Expert, zei dat drama ‘van alle kunsten het best in staat is om levendige sociale ontmoetingen te spiegelen’ en daarom een ‘geschikte keuze’ is om aan burgerschapseducatie te doen: 

Door het leven te spiegelen kunnen fictieve sociale ontmoetingen worden geëxploreerd en bediscussieerd en kan erover nagedacht worden binnen een 'no penalty zone'. Hopelijk vinden de deelnemers dan directe parallellen met hun werkelijke levenservaringen en begrijpen zij misschien zelfs beter de keuzemogelijkheden in culturele ontmoetingen. […] Het uitgangspunt van dramawerk is dat van het onderzoeken van "wat het is om mens te zijn".

De dramatische werkvormen voorzien in een heleboel technieken en invalshoeken om burgerschapsthema’s onder de aandacht te brengen en ze onder de loep te nemen op een dynamische, uitdagende, maar veilige manier. In Rehearsing our roles reflecteerde een groep leerkrachten, onder impuls van het Development Education Centre in Birmingham (VK), over wat drama in hun klaspraktijk volgens hen bijdroeg aan burgerschapseducatie. Dat leverde een boeiend overzicht op: 

Misschien aarzel je omdat je niet vertrouwd bent met drama. Toch kan ook jij met Participatief Drama en Mantle of the Expert werken. Je moet hiervoor geen acteur of actrice zijn. Je gebruikt deze dramavormen immers niet om een artistiek resultaat te creëren, maar als leermiddel. Je moet je bepaalde (spel)technieken eigen te maken, maar de focus blijft liggen op de kennis, vaardigheden en attitudes die je wil ontwikkelen op het vlak van burgerschap. Drama is iets waar je klein mee kan beginnen –met één korte spelactiviteit bijvoorbeeld – en dat je geleidelijk aan, terwijl je het uitprobeert, kunt bijschaven en verbeteren. 

Lijkt dit je bijvoorbeeld haalbaar? Je leerlingen zitten in de klas. Je kondigt aan dat je even naar buiten gaat en meteen terug zal binnenkomen. Als je binnenkomt doe je dat met de nodige ernst en urgentie. Je zwaait de deur open, sluit ze, gaat er pal voor staan en zegt op enigszins dreigende toon: “Niemand gaat hier buiten voor ik weet wie het gedaan heeft!”. Laat even een stilte vallen. Meteen daarna stap je uit je rol en vraag je rustig aan je leerlingen: “Wat zou hier aan de hand kunnen zijn? Waren jullie geschrokken? Waar deed het jullie aan denken? Wat riep het bij jullie op?”.

Die eenvoudige handeling spreekt ongetwijfeld tot hun verbeelding en kan een wereld aan gevoelens en ideeën losweken. Vervolgens kan je de leerlingen keuzes laten maken over de fictieve situatie en hen zelf verschillende standpunten laten innemen: wat als zij de schuldige waren? Of als ze wisten wie de schuldige was? Zouden ze die dan ‘verraden’? En wat als jij aan de deur stond? Hoe zou je trachten te achterhalen wie de schuldige was? En zou je bevooroordeeld zijn, denk je? Wat maakt volgens jou iemand verdacht (of net niet)? Een uitgelezen kans om het over democratische principes te hebben, over ethnic profiling, over rechten en plichten, identiteit, enzovoort.

Door drama als leermiddel te gebruiken, kan je als leerkracht een omgeving creëren om te denken, te praten en te reflecteren in de klas. Beschouw het als een instrument om ervaringen mee te creëren – vol actie en spanning – die de aandacht van de leerlingen zullen vangen en het leren onweerstaanbaar maken. Drama leren inzetten zal je professioneel uitdagen en ontwikkelen als leerkracht en je voorzien van een volledig pallet aan nieuwe tinten om je lessen mee in te kleuren. Op deze website vind je verschillende bronnen die je verder helpen om met drama aan de slag te gaan. Het is een kwestie van de sprong wagen en veel experimenteren. Op termijn zal je er zonder twijfel de meerwaarde van ervaren tijdens je lessen. 

Historisch gezien heeft drama een lange relatie met opvoeding, onderwijs, maar ook met conflicthantering en sociaal activisme, zelfs al sinds de Oude Grieken. Doorheen de 20ste en 21ste eeuw is de interesse in de educatieve en sociale effecten en kansen van drama verder gegroeid. In de literatuur is sprake verschillende stromingen of bewegingen, o.a.:

• Kinderdrama en ontwikkelingsdrama
• Mantle of the Expert en drama-in-education
• Theater van de Onderdrukten, Forumtheater en Participatief Drama
• Theater voor Ontwikkeling en Toegepast Theater

Op deze website gaan we in op Participatief Drama en Mantle of the Expert.

Kernelementen

De kernelementen van het proces hebben (afhankelijk van de methode) in meer of mindere mate te maken met o.a.:

• Improvisatie en spellen
• Rollen en rollenspel
• Empathie en afstand
• Reflectie
• Samenwerking en vertrouwen
• Narratief en spanning
• Taal en dialoog
• Beweging, gebaren en belichaming
• Verbeelding
• Creativiteit

Gaan we dan toneel spelen? En kan ik dat gewoon in mijn klas doen? 

Je gaat spelen, werken met zintuigen en emoties, maar het doel is niet om een toneelstuk te maken. Wel zal je door drama in te zetten je leerlingen helpen om vaardigheden en inzichten te ontwikkelen die net zo belangrijk zijn als taal en rekenen. 

Tussen toneel en drama zijn er naast overeenkomsten ook enkele grote verschillen: 

• Bij toneel is het product vaak belangrijk; bij drama gaat het om het proces.
• Bij toneel nodig je meestal buitenstaanders uit om te komen kijken; bij drama speel je niet voor een publiek, maar met elkaar.
• Bij toneel ben je vaak met personages en vormgeving bezig; bij drama ga je spelend en verbeeldend onderzoeken.
• Bij toneel heb je veelal een theatrale omgeving nodig; bij drama heb je geen toneelklas of theaterzaal nodig, je kan het overal beoefenen, ook in een doorsnee klaslokaal. 

Kortom, hoewel ze grotendeels dezelfde ‘taal’ spreken, hebben toneel en drama meestal een ander doel. En terwijl toneel de interactie opzoekt naar buiten toe (met een publiek), richten Participatief Drama en Mantle of the Expert zich net op de interactie binnenin (de spelersgroep).

‘Dramavriendelijke’ ruimte

Heb je de luxe van een eigen klaslokaal? Dan kan je dat met kleine ingrepen ‘spelvriendelijk’ maken: zo kan het bijvoorbeeld handig zijn om snel bewegingsruimte te kunnen creëren en wat eenvoudige rekwisieten en materialen voorhanden te hebben. Maar ook met een gedeeld klaslokaal vol banken en stoelen kan je aan de slag. Vaak gaat drama immers over ‘make-believe’, en dat speelt zich in de eerste plaats in je hoofd af. Zodra je in staat bent om met ‘drama-ogen’ te kijken, laat je je niet meer tegenhouden door welke locatie dan ook! Dat neemt uiteraard niet weg dat er een minimum aan fysiek comfort moet zijn op het vlak van temperatuur, akoestiek, licht, ventilatie, netheid en ruimte om het leren en onderwijzen te ondersteunen.

Wil jij in aan burgerschap werken via drama, maar heb je nog geen tijd of ruimte om je te verdiepen in Mantle of the Expert of Participatief Drama? Experts, leerkrachten en leerlingen die deelnamen aan ART4DEM formuleerden concrete suggesties:

1.     Ik creëer een concrete, creatieve start om actief aan burgerschap te werken

Burgerschap kan abstract zijn. Start daarom zeer concreet vanuit een (onverwacht) verhaal of creatieve opdracht en geef je leerlingen de ruimte om het verhaal of thema actief te ontdekken: laat hen zaken opzoeken, creëren, verbeelden en uitwisselen met elkaar. Durf als leerkracht ook los te laten. Werken rond burgerschap is procesgericht. Waar de lessen precies eindigen is dus aan jou en jouw leerlingen om te ontdekken! 

2.     Ik vertrek vanuit de interesses en vanuit wat leeft bij mijn leerlingen

Vraag jezelf steeds af: wat maakt dit interessant voor mijn leerlingen? Afhankelijk van de groep zal dat anders zijn: wat voor de ene groep boeiend is, leeft bij de andere groep veel minder. Geef leerlingen voldoende vrijheid om zelf keuzes te maken, bv. over hoe ze een opdracht uitwerken of welke rol ze opnemen. Om betrokkenheid te stimuleren, laat je best ook ruimte voor andere manieren of oplossingen dan jij voor ogen had. Zo kom jij als leerkracht veel te weten over jouw leerlingen, vanuit keuzes die ze maken. Gun jezelf ook voldoende vrijheid.  Laat je voorbereiding los als je leerlingen tijdens de lessen dieper willen ingaan op iets dat bij hen leeft en integreer hun input stapsgewijs in jouw (verdere) voorbereiding.

3.     Ik zorg ervoor dat mijn leerlingen zich kunnen identificeren met zichzelf en anderen door een rol aan te nemen of te verbeelden

Spreek de verbeelding en het inlevingvermogen van je leerlingen aan. Interessant kan zijn om leerlingen zich te laten identificeren met een ander (fictief) persoon en zo iemand te representeren doorheen verschillende activiteiten. Je kan leerlingen anderzijds ook bepaalde contexten, situaties of zaken laten inbeelden en verbeelden vanuit hun eigen perspectief. Beide manieren bieden leerlingen de kans om via een verbeelde wereld te leren over de echte wereld. De kracht van deze context is het scheppen van een veilige ruimte om moeilijke en gevoelige onderwerpen te bespreken.  Een rol aannemen of verbeelden kan uitdagend. Om leerlingen hierin te ondersteunen, is het belangrijk dat je zelf als leerkracht die stap ook zet. Je hoeft hiervoor geen ‘rol te spelen’. 

4.     Ik nodig mijn leerlingen uit om verschillende emoties, perspectieven en meningen te delen

Wanneer je werkt rond burgerschapsthema’s kan er heel wat beginnen borrelen binnen de klas. Voorzie tijd en ruimte om verschillende emoties, perspectieven en meningen bespreekbaar te maken. Laat leerlingen daarbij hun emoties en standpunten ook eens weergeven via een (zelfgekozen) artistieke werkvorm en grijp hun artistiek product én proces aan om met elkaar in gesprek te treden. Geef als leerkracht ook het voorbeeld: je hoeft niet alwetend te zijn, toon leerlingen bijvoorbeeld dat het oké is om een andere mening te hebben of iets (nog) niet (zeker) te weten.

5.     Ik maak deel uit van mijn klasgroep

Spreek met je leerlingen alsof het collega’s zijn. ‘Doceer’ niet, maar nodig ze uit om samen te onderzoeken. Collaboratief taalgebruik is daarbij essentieel. Burgerschapsthema’s veronderstellen een oprechte en gelijkwaardige samenwerking tussen jou en je leerlingen. Vertrouw op hun ervaring en kennis en ga daar samen mee aan de slag. Vanuit je eigen authenticiteit kan je leerlingen ondersteunen bij het durven authentiek te zijn en het durven delen van emoties, meningen en perspectieven.

6.     Ik vertrek geregeld vanuit doelen rond burgerschap 

Last but not least: beschouw burgerschap niet als een apart vak of als een lesje dat moet worden afgevinkt, maar zie het als een kans om verschillende leerinhouden geïntegreerd aan bod te laten komen. Zo kan je verschillende vakken en leerinhouden combineren én tegelijk aan burgerschap werken. Durf daarom eens van eindtermen rond burgerschap te vertrekken en daaraan (tijdens het verdere proces) doelen en leerinhouden van andere leergebieden koppelen.  

Deze tekst kwam tot stand mede op basis van volgende bronnen:

• Education, B., Centre, D. B. E., Teachers in Development Education (Organization), & Development Education Centre, B. (2002). Rehearsing Our Roles. Development Education Centre, Birmingham. 
• Freebody, K. (2018). Values, Intentions, Success and Impact in Applied Theatre Documents. In: Freebody, K., Balfour, M., Finneran, M., Anderson, M. (eds) Applied Theatre: Understanding Change. Landscapes: the Arts, Aesthetics, and Education, vol 22. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-78178-5_4
• Freebody, K., Finneran, M., Balfour, M., Anderson, M. (2018). What Is Applied Theatre Good for? Exploring the Notions of Success, Intent and Impact. In: Freebody, K., Balfour, M., Finneran, M., Anderson, M. (eds) Applied Theatre: Understanding Change. Landscapes: the Arts, Aesthetics, and Education, vol 22. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-78178-5_1
• Opdebeeck, L., Matthijssen R.A. (2013) De mens in de Hoofdrol: handleiding Participatief Drama. Forum, Werkplaats Participatief Drama
• O’Toole, J. et al. (2019). Learning Through Drama. In: Researching Conflict, Drama and Learning. Springer, Singapore. https://doi.org/10.1007/978-981-13-5916-3_3
• Selderslaghs, B., Taylor T. (2018) Een handleiding voor beginners. Mantle of the Expert. Drama als leermiddel in het lager onderwijs. Antwerpen: Garant
• Selderslaghs, B. (2020) Het ABC van Mantle of the Expert. Inspiratiegids voor elke dramadocent. Vilvoorde: Boeklyn

Bruikbare bronnen voor leerkrachten zijn:

Opdebeeck, L., Matthijssen R.A. (2013) De mens in de Hoofdrol: handleiding Participatief Drama. Forum, Werkplaats Participatief Drama

Selderslaghs, B., Taylor T. (2018) Een handleiding voor beginners. Mantle of the Expert. Drama als leermiddel in het lager onderwijs. Antwerpen: Garant

www.mantleoftheexpert.be.