Participatief drama: spelend de realiteit onderzoeken

Participatief drama is een proces dat stap voor stap vorm krijgt. We omschrijven hier de drie grote stappen: spellen, beelden, forumverhaal. Bij ‘aan de slag’ krijg je input om er concreet mee aan de slag te gaan.

STAP 1: De spellen 

Spellen zijn essentieel bij participatief drama.  Ze dragen bij aan een open, veilige sfeer waarin persoonlijke verhalen gedeeld kunnen worden. Er zijn kennismakingsspellen, concentratiespellen, vertrouwens- en reflectiespellen, enzoverder.

Ze brengen fantasie en creativiteit aan de oppervlakte, doorbreken gewoontes, ze scherpen zintuigen aan en halen persoonlijke talenten naar boven. Ze zorgen voor groei van sociale competenties, leren je omgaan met het maken van fouten en stimuleren sociale cohesie.

Regelmatig spellen inzetten zorgt voor verbinding tussen de leerlingen en laat vertrouwen groeien in zichzelf en de ander.

‘We zien jaar na jaar het fysieke bewustzijn bij jonge mensen krimpen… Lichaamsexpressie en stemgebruik zijn nog nauwelijks aanwezig. Het is een zorgwekkende evolutie en zeer bepalend voor hoe men in het leven staat... Spellen zijn een veilige manier om het lichaam weer te laten participeren. Een spel bij aanvang van een activiteit verhoogt de concentratie. Als afsluiter zorg je ervoor dat je aandacht en waarde geeft aan dat waarrond je gewerkt hebt.’  Uit: Het grote Wilderboek van Rebecca Huys 

STAP 2: Van spel naar beelden

Als je wilt weten hoe een groep ‘denkt en voelt’ over een onderwerp kan gesproken taal een drempel zijn. Leerlingen geven immers snel sociaal wenselijke antwoorden. Maar als leerkracht wil je natuurlijk graag weten wat ze écht voelen bij onderwerpen waar ze mee worstelen. Wat houdt hen bezig?  Vriendschap? Identiteit? Groepsdruk? Sociale media?… En waarom? Je kan lang praten en nog niets weten. Maar als je vraagt: kan je een beeld maken van hoe het besproken onderwerp er voor jou uitziet, geraak je snel naar de essentie.

Door beeldcomposities te maken en die samen ‘te lezen’. Door aan elkaar te laten zien hoe je over bepaalde zaken denkt of voelt, kom je tot een ander soort taalgebruik, een gelijkwaardige dialoog. Leerlingen krijgen het gevoel dat ze gezien en gehoord worden en er ontstaat wederzijds respect.

Het is een goede manier om taboe onderwerpen die tot spanningen leiden te ‘ontmijnen’ of conflicten en dilemma’s helder krijgen.

TIP: Informeer jezelf over de waarde van non-verbale communicatie en wat de expressie van het lichaam voor meerwaarde heeft in het elkaar begrijpen. Geef daar indien nodig een toelichting over.

STAP 3: Van beeld naar forumspel

Zijn er in de klas beelden gemaakt die aansluiten bij situaties die op school spelen? Dan kunnen de leerlingen die beelden uitwerken tot een ‘Forumscène’. 

Forumspel heeft als doel zaken die verandering behoeven te verkennen en te verbeelden. Dit gebeurt vanuit persoonlijke en herkenbare verhalen waardoor je aansluiting krijgt met de belevingswereld van leerlingen. Forumspel heeft als kenmerk dat het theater-didactische technieken inzet om tot actieve participatie en dialoog te komen.

Een Forumscène toont een onopgelost conflict.

Aanwezigen krijgen tijdens een inspringgedeelte de mogelijkheid om zelf in te grijpen en het conflict op te lossen. Dit gebeurt door op kritieke momenten het spel te stoppen en aan de kijkers te vragen: wat zou jij doen is zo’n situatie? Van zodra iemand reageert wordt er gevraagd de scene te spelen volgens die visie. Maar het gaat niet alleen om wat je zelf kan doen, ook om wat je samen kan doen. Wat doe je als je ziet dat iemand in de problemen komt? Wat doe je als je ziet dat niemand reageert? Waar kunnen we samen reageren om een situatie een andere wending te geven?

Er is nooit één goede oplossing, er zijn verschillende uitwerkingen mogelijk! Dit zorgt voor een directe leerervaring waarbij leerlingen fysiek, emotioneel en mentaal betrokken zijn. De aansporing om verandering te brengen door eigen handelen en het stimuleren van het eigen handelen sluit aan bij burgerschapscompetenties.

Begin altijd met spellen. Spellen zijn belangrijk om een veilig klimaat te creëren en je implementeert spelenderwijs belichaamd leren. 

Alvorens je begint, zorg voor spelregels: Iedere inbreng is waardevol, we lachen elkaar niet uit, niemand wordt gedwongen iets te doen als hij/zij niet durft. Vooral bij vertrouwensoefeningen is dit belangrijk. 

Geef zelf het voorbeeld en doe mee. Creëer rust. Sluit aan bij wat de leerlingen al kunnen, bouw verder op eerder gespeelde spellen.

• Kennismakingsspellen zorgen voor veiligheid

• Opwarmingsspellen zijn fysiek en motorisch uitdagend en helpen leerlingen in hun lichaam te geraken

• Vertrouwensspellen laten leerlingen toe de eigen grenzen en die van de groep verkennen

Reflecteer achteraf met de leerlingen over wat ze van dit spel geleerd hebben. Herhaal regelmatig en geef positieve feedback wanneer het goed gaat.

Vanuit de spellen ontwikkelen zich organisch de volgende stappen: verhalen delen, beelden maken, forumspel.

Maar wat ook het onderzoeksdoel is, sla de spellen nooit over. Je kan spellen ook los inzetten. Voor, tijdens of als afsluiter van om het even welke les.

In het boek ‘Een scène schoppen’ van Luc Opdebeeck staan honderden spellen geordend volgens inzetbaarheid. Je vindt er ook hoe je werkt met beeldentheater en hoe je forumscènes ontwikkelt. In de fiche verzamelden we enkele spellen.

TIP: Participatief drama is een goede manier om urgente problemen, die tot conflict kunnen leiden te ‘ontmijnen’. Door de actuele realiteit (denk aan pestgedrag, uitsluiting, racisme, groepsdruk) volgens de 3 stappen naar een fictieve omgeving te verplaatsen en met gebruik van beelden of forumscènes één stap weg te blijven van de realiteit creëer je een veilige omgeving om die realiteit te onderzoeken. Je zorgt voor een directe leerervaring waarbij iedereen fysiek, emotioneel en mentaal betrokken is. Zo groeien inzichten die kunnen leiden tot een verandering van de situatie. 

Hoe is participatief drama ontstaan?

Theatermaker Augusto Boal ging rond 1960 voor het eerst op een participatieve manier met drama werken. Dat werd de geboorte van het Theater van de Onderdrukten. Hij noemde zichzelf de ‘ontdekker’ van deze werkvorm. Hij paste de werkvorm steeds aan, aan de omstandigheden waarin hij werkte en paste wat hij leerde toe in volgende trajecten. Zo ontstonden tal van nieuwe  participatieve speltechnieken die het in zich hadden ‘ondergrondse’ kennis naar boven te halen. Het Theatro de Arena in Sao Paulo, waar hij de leiding had, gebruikte de technieken om de realiteit van de Brazilianen op de planken te zetten en de dictatuur te hekelen.  Boal werd gevangen gezet, gemarteld en onder  dreigementen vrijgelaten.

Hij vluchtte naar Argentinië en schreef zijn eerste boek "Teatro del oprimido" dat in 1979 in het Engels vertaald werd als "Theatre of the Oppressed". Onder die naam is zijn gedachtegoed bekend geraakt. In Argentinië ontstond achtereenvolgens;  Krantentheater,  Beeldentheater,  Forumtheater en  Onzichtbaar Theater. Na de staatsgreep van de generaals  vluchtte Boal naar Europa.

In die periode ontstonden de werkvormen "Regenboog van Verlangens" en “Agenten in het Hoofd” die vooral in therapeutische contexten bruikbaar zijn.

In 1988, na de val van de dictatuur, vestigde hij zich weer in Brazilië, ging in de politiek en werd verkozen als lid van de wetgevende vergadering. In zijn vier parlementaire jaren werden 13 wetten aangenomen  door middel van alweer een nieuwe theatertechniek: Het "Legislatief Theater".

In 2004 werd Boal, waarschijnlijk als gevolg van de martelingen tijdens zijn gevangenschap, ernstig ziek. Een jaar later, inmiddels 74 jaar oud, hervatte hij zijn werk en realiseerde projecten in gevangenissen, in sloppenwijken, met landloze boeren, met achtergestelde groepen en als internationaal workshopleider.

De methodieken kregen overal volgelingen en werden, omwille van hun laagdrempeligheid, ingezet in verzorgingstehuizen, op reservaten, in armenorganisaties enz.

De boeken over zijn werk werden vertaald in het Noors, Frans, Roemeens, Albanees Engels, Spaans, Urdu, Arabisch en in 2008 werd Boal genomineerd voor de Nobelprijs van de Vrede.

Op 2  mei  2009  overleed hij, een  arsenaal  aan  dramatechnieken achterlatend. Technieken om samen met anderen, al spelend, de hedendaagse werkelijkheid te begrijpen, te bevragen en te veranderen.

Latere ontwikkelingen

Na de dood van Boal zijn de methodieken verder ontwikkeld. Ze worden mondiaal ingezet in o.a. het basis- en secundair onderwijs, de gezondheidszorg, hulpverlening, jeugdzorg, justitie, welzijnswerk, universiteiten en hogescholen, vredesbewegingen, mensenrechtenorganisaties.

Er werden nieuwe werkvormen aan de erfenis van Boal toegevoegd, werkvormen die zich participatief ontwikkelden. Het eigenaarschap ligt bij de mensen die deelnamen en het doel blijft nog altijd: de samenleving vermenselijken, onze keuzemogelijkheden vergroten, inzicht verschaffen in de consequenties van onze keuzes, bruggen bouwen tussen leef- en systeemwereld en het creatief proces inzetten als motor voor maatschappelijke verandering.

Ervaringen leerlingen

“Soms moesten we iets doen en we begrepen niet goed waarom. Maar na de opdracht beseften we dan: ha, dat was de bedoeling!”

“Niemand werd buitengesloten of niemand hield zich stil en in een grote groep vond ik dat toch wel knap dat  iedereen durfde te spreken.”

“Wij hadden het over een onderwerp en iedereen kwam aan het woord om hun mening daarover te geven, en, ja … Dat is toch wel aangenaam dat je zo mee mag beslissen.”

“We deden een oefening waar we in een cirkel stonden en iemand werd met de ogen dicht in de cirkel gestuurd en wij konden die andere richtingen uitduwen, en dan werden er nog een tweede en een derde met de ogen dicht in de cirkel gestuurd, dan moet je wel veel vertrouwen hebben en bij sommige mensen had ik dat en bij anderen niet. En daar praten we dan over. Waarom dat zo is.”

“Als we naar de workshops gingen dan is dat anders dan naar de les. Dan dacht ik ha, we gaan ook lachen.”

“Ja, ik vind dat iedereen wel de kans kreeg om mee te doen ma da moest ook niet en je mocht ook altijd vrijwillig iets zeggen of vrijwillig iets gaan doen”

“Sommigen hebben niet meegedaan bij een vertrouwensoefening. Maar dat mocht. Ik vond dat goed want als je iets niet wilt doen dan moet dat kunnen. Anderen mogen daar niet zomaar over beslissen”

“Ik vond dat wel knap dat we konden samenwerken met andere klassen en met leerlingen waar we normaal geen contact mee hebben. En dat lukte.”

“Iedereen mocht zijn eigen mening geven. Je mocht ook zeggen als je met iets niet akkoord was. Gewoon in de klas zie ik ons dat niet doen tegen de leerkracht zeggen ‘Ik ben niet akkoord met wat je zegt’. Maar in de workshops kon dat wel.”

“Ik durf meer zeggen nu ik durf meer voor mijn eigen mening uitkomen”

“Ik vond het plezant dat de leerkrachten ook meededen en dat we op een heel andere manier met elkaar omgingen”

“Als  de hele groep samen mag beslissen, dan gaan mensen sneller hun eigen mening zeggen”

Ervaringen leerkrachten

“Wat PD doet is zoeken naar manieren om leerlingen bezig te laten zijn met zaken rond burgerschap, zonder dat ze concreet doorhebben dat ze daarmee bezig zijn, zodat de intrinsieke motivatie niet zozeer komt van: ‘ge moet de kinderrechten kennen’, maar door een opdracht te geven waardoor ze er mee geconfronteerd worden.”

“De vele spelvormen vinden ze tof en ze kunnen zich uiten, ze kunnen zeggen wat er op hun lever ligt. Er wordt besproken waarom er een bepaalde oefening gedaan wordt en wat het effect ervan is en hoe dat komt, waarom het werkt of niet werkt en zo creëerde men in de workshops bewustwording.”

“Dat is ook iets dat leerlingen leren inzien door de spellen. Dat ze zich bewust worden dat iets ongemakkelijk is en zich vragen stellen waarom het ongemakkelijk is.”

“Ze maken een beeld van een bedelaar en mensen die vies kijken en wijzen. Als je dan vraagt hoe denk je dat die zwerver zich voelt dan antwoorden ze rationeel: ik denk verdrietig, ik denk afgewezen, ik denk… Maar door zelf in dat beeld te gaan zitten leven ze zich echt in, in de situatie en begrijpen ze hoe het voelt: verdrietig, afgewezen, wat dat echt betekent”.

“Ik pas veel van de werkvormen toe die we gedaan hebben of gelijkaardige dingen die ik zelf bedenk, ook bij groepen buiten de school. En ik merk echt wel dat dat dingen teweegbrengt en bewustzijn creëert.”

“Je zou dit over verschillende schooljaren moeten doortrekken. De vaardigheden de attitudes binnen burgerschap kan je op deze manier goed implementeren.”

“Ik ben ervan overtuigd dat, als je een klas zou nemen en je zou wekelijks op die manier aan de slag gaan en op het einde vergelijken met andere klassen, dat je een heel groot verschil zou zien”.

“In de workshops werd nooit gevraagd stil te zijn. Het was ook niet nodig, ze werden vanzelf stil.”

“Als we het niet alleen met de leerlingen zouden doen, maar ook met de leerkrachten, als je dat op school zou doen, dan zou dat een hele grote stap vooruit zijn.”

“Ik zou meer op die manier, met deze werkvormen willen inspelen op wat er gebeurt in mijn klas. De juiste dingen naar boven laten komen. Het zou fijn zijn om nog extra materiaal te hebben.”

“Ze moesten leren zich open te stellen en dat is niet gemakkelijk.”

“Ze mochten ons bij de voornaam noemen, wat normaal niet mag op school. Ik merkte dat dat heel fijn was voor hen.”

“Als ik denk aan een democratische klas en hoe dat zou moeten komen dan is het enige wat ik nu kan bedenken dat ik als leerkracht, als opvoeder meer mezelf moet kunnen zijn.”

Een scene schoppen - Theorie en praktijk van het participatief drama

Dit boek is bedoeld als handvat voor eenieder die met Participatief Drama aan de slag wil gaan. Geschreven als een flexibele, toegankelijke werkwijze. Alle afzonderlijke methodieken van het Participatief Drama worden in het boek behandeld en meer dan 100 spellen staan beschreven en zijn opgedeeld in 4 categorieën.  

Opdebeeck, L. (2014) Een scene schoppen - Theorie en praktijk van het participatief drama, Formaat, Werkplaats voor Participatief Drama, Rotterdam

Het Grote Wilderboek. Een verbindingslijn tussen kind en natuur

Een doe- boek gericht op lagere schoolkinderen, vol activiteiten om de wereld op een speelse manier te leren kennen en begrijpen. Het boek bevat een waaier aan spellen om een activiteit mee te beginnen en te eindigen. Het is tevens een handleiding voor leerkrachten die de ambitie hebben bewustzijn te creëren rondom innerlijke verbinding met de natuur bij kinderen en jongeren.

“Een echte aanrader voor eenieder die de ambitie heeft kinderen te laten nadenken over wie ze zijn en hoe de wereld ons gezamenlijke huis is. Rebecca Huys reikt hiermee iets fundamenteels aan, een instrument om groene harten te laten ontwikkelen. En daar zit moeder aarde dringend op te wachten.”(L.Opdebeeck)

Huys, R. (2021) Het Grote Wilderboek. Een verbindingslijn tussen kind en natuur, Sering vzw.