Heel wat mensen die recht hebben op voedselhulp mijden de voedselbanken. Toch slagen veel bewoners van Antwerpen-Noord, in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, erin om gezonde voedingskeuzes te maken. Toch bestaat er een grote nood aan gepaste informatie, ondersteuning die mensen meer keuze biedt en verbindende projecten rond voeding. Dat blijkt uit onderzoek van AP Hogeschool Antwerpen.
Onze onderzoekers bestudeerden vier jaar lang hoe we de toegang tot kwaliteitsvolle voeding kunnen verhogen voor mensen in kwetsbare posities. We voerden een participatief actieonderzoek met drie onderzoeksfases:
- Eerste fase: werkveldverkenning en het in kaart brengen van relevantie initiatieven rond voeding en welzijn.
- Tweede fase: verzameling voedselpatronen en -verhalen en analyse in de omgeving van Antwerpen-Noord. Deze buurt werd gekozen als scope vanwege de statistische prevalentie van armoede, wat resulteert in tal van voedselgerelateerde uitdagingen. Het onderzoek overstijgt de eenvoudige observatie van mensen in de rij bij de supermarkt; het streeft ernaar om de volledige complexiteit van voedselonzekerheid te begrijpen.
- Derde fase: door alle mentale en fysieke stappen van mensen onder de loep te nemen, probeert het onderzoek samen met de doelgroep en belangenorganisaties een dieper inzicht te krijgen om in de afrondende fase gerichte aanbevelingen te doen en enkele daarvan met de doelgroep uit te voeren.
Ervaringen met voedselbanken zijn vaak negatief
Voedselhulp, en meer bepaald voedselbanken, slagen er volgens de geïnterviewde bewoners niet in om een goed antwoord te bieden op de noden van mensen met financiële moeilijkheden. De ervaring met deze vorm van voedselhulp is eerder negatief, omdat het aanbod vaak niet aansluit bij hun noden, en wel om volgende redenen:
- Ze hebben daarin meestal niet te kiezen wat ze gaan eten;
- Vele producten zijn bovendien van twijfelachtige kwaliteit;
- Mensen moeten tot wel urenlang wachten vooraleer ze hun pakket in ontvangst kunnen nemen.
Hierdoor ervaren de gebruikers voedselhulp eerder als beschamend en zelfs vernederend. Dit kan verklaren waarom slechts de helft van de rechthebbenden effectief gebruik maakt van dit aanbod, maar er is meer.
Alternatieven, zoals sociale kruideniers, worden dan wel positiever onthaald, omwille van de keuzevrijheid en het aanbod dat van betere kwaliteit is. Het aanbod is nog steeds beperkt waardoor huishoudens niet voor een hele week van goed eten worden voorzien en dus gedwongen worden elders in buurtwinkels, op lokale (super)markten extra aankopen te doen. Alhoewel er niet persé lange wachtrijen zichtbaar zijn, hanteren sociale kruideniers vaak een tijdsloting waardoor mensen vaak voor een lange tijd beschikbaar ‘moeten’ blijven.
Een van de deelnemers aan het onderzoek, een alleenstaande van 43 jaar bevestigt dit:
Voedselpakketten jagen me alleen maar op kosten. Ik weet dat ze hun best doen maar ze beseffen niet dat wij niet de luxe hebben van bijvoorbeeld een keuken om alles goed te bewaren. De helft van het voedsel ken ik niet of ik heb geen kookgerei om het te bereiden. Dan heb ik liever de vrijheid om zelf te beslissen wat en hoeveel ik haal en wanneer. In die rijen moeten staan, doet pijn. Je ziet vroegere vrienden passeren, buren of zelfs familie. Ik zak nog door de grond van schaamte als ik eraan denk. Het is meer dan voedsel alleen, je fixt niet je hele leven met eten.
Het onderzoek toont hoe bewoners het beste proberen maken van hun beperkt budget. Om toch een zo evenwichtig mogelijke maaltijd te kunnen bereiden schuimen deze huishoudens eerder meerdere lokale buurtwinkels en (super)markten af om verse producten te kopen. Tot ze de best mogelijke deal van de dag hebben gesloten. En dat doen ze hoofdzakelijk te voet. Dat kan gemakkelijk in de buurt 2060, omdat de winkels en voedselhulpinitiatieven dichtbij huis aanwezig zijn. Wat uiteindelijk ook positief is voor het budget en de fysieke gezondheid van mensen.
Aldus een alleenstaande van 30 jaar:
Ik koop fruit en groenten voor 2 dagen. Het is een win-winsituatie. Ik ga wandelen en koop voedsel voor mijn huis. Zo gooi ik niets weg. Als fruit of groenten niet meer goed zijn om te eten, maak ik er een smoothie van. Dit gebeurt niet vaak, alleen als er voedseloverschotten gratis door de boer gegeven worden, eet ik het snel op.
Besparen op de meerkost van voedsel(hulp)
Dagdagelijks aankopen of verkrijgen gaat niet alleen om de variëteit aan winkels en voedselhulp in de buurt. Defecte of verouderde apparaten zoals een koelkast of diepvries, evenals de behoefte om te besparen op elektriciteit en gas, en het vermijden van onnodige kosten, spelen mogelijk een grotere rol in de voedselkeuzes van mensen. Huishoudens streven er immers naar de dubbele last en dus meerkost van overvloed te vermijden zowel in fysieke, mentale en financiële investeringen als in het voorkomen van voedselverspilling. Anders zou voedsel letterlijk in de vuilnisbak belanden, wat leidt tot die onnodige extra kosten in de vorm van tijdsinvestering, het overdenken van de beste ‘voedselaanwinst', de fysieke belasting van het dragen van zwaardere boodschappen, en uiteindelijk de kosten van afvalbeheer.
De strategieën die mensen hiervoor ontwikkelingen, gaan dus verder dan op zoek gaan naar de beste deals. Het draait meer nog om het minimaliseren van voedselverspilling en andere kosten, en om hoe dat in deze omgeving mogelijk wordt gemaakt. Hoewel goede keukenapparatuur van groot belang lijkt om goed en evenwichtige maaltijden te voorzien, bewijzen verhalen van andere vertellers het tegendeel. Neem bijvoorbeeld een alleenstaande gepensioneerde man van 75 jaar die zijn verse maaltijden eenvoudigweg bereidt met behulp van zijn magnetron. Hij prikt zijn aardappelen met een tandenstoker en stoomt ze vervolgens gedurende drie volle minuten.
Gezonder eetpatroon dan verwacht
Antwerpen-Noord is duidelijk geen ‘food desert’ waar je geen gezonde voeding kan vinden, maar wel een ‘food swamp’ waar die gezonde opties dreigen te verzanden in een overaanbod van ongezonde opties zoals bijvoorbeeld snackbars. Hoewel we de problematiek rond ongezonde en dure voeding in de buurt zeker niet willen minimaliseren, blijkt het typische beeld dat mensen met een beperkt budget per definitie ongezonder eten niet te kloppen.
Expert Jusra Baki:
"Dat is toch wel een verrassende vaststelling in vergelijking met eerdere studies. Dat kan liggen aan de specifieke wijk 2060, maar we stellen ook andere zaken vast: zo maken mensen met een migratieachtergrond die buiten België geboren zijn gezondere voedselkeuzes dan zij die in België zijn geboren: meer noten, zaden, … en minder vlees, boter en alcohol. Personen met langdurige gezondheidsproblemen eten dan weer meer groenten. Ook 38- plussers blijken gezondere eetgewoonten te hebben dan jongere mensen, maar zij drinken wel 2 keer zoveel alcohol."
Netwerken als onmisbare schakel
Volstaat het dan om te bekijken wat er in wijken en huizen aan voedsel en tools omhanden is? Blijft het bij hoe inventief mensen daarmee omspringen en dus strategieën ontwikkelen om zichzelf van een evenwichtige en al bij al gezonde maaltijd te voorzien? Het zijn sociale interacties en netwerken die mee richting geven aan onze voedselkeuzes. Dat is niet anders voor mensen in voedselonzekerheid. Wel zien we dat niet iedereen die netwerken heeft en daarom vormen de buurtsamenhang en de organisaties die deze buurt huisvest een onmisbare schakel om voedselacquisitie tot een succes te maken. Het gaat niet alleen om wat er op ons bord komt, maar meer nog om hoe dat bord tot stand komt en dus hoe we samen nadenken over de maaltijden die we kunnen bereiden, het samen koken en de gesprekken en herinneringen die tijdens het eten ontstaan en daartoe bijdragen. Het zijn deze sociale aspecten die voor een betere gezondheid en welzijn van mensen zorgen, een gegeven dat in de literatuur meermaals wordt onderstreept.
Aanbevelingen en acties
Op donderdag 30 mei werd tijdens het netwerkevenement 'Bridging care for people & care for food' op AP Hogeschool campus Noorderplaats een memorandum met aanbevelingen voor gebruikers, organisaties en beleidsmakers gepresenteerd.
Voor meer informatie over dit evenement en om alle documentatie te ontvangen, bezoek www.ap.be/event/bridging-care-people-care-food.
